Di bin ser­pereştiya her­du xelat­girên Nobelê ya aştiyê-Şîrîn Ebedî û Dêmon Tûtû-de, xelat­gi­ra Sakarov-Ley­la Zana- û her­wi­ha bi beş­dar­bû­na Noam Şom­skî, kon­fer­ansa navnetewî derbarê“Yekîtiya Ewropa, Turkiyê, Rojhi­la­ta-Navîn û Kurd” li Brûk­selê hate li darx­istin, kon­fer­an­sê gelek rê û rêbaz pêşni­yar kirin ji bo der­keti­na ji şer û pêkanî­na jiyaneke hevbeş di navbera gelên herêmê de, di çarçoveyeke demo­qratîk de.

Kon­fer­ansa 13 mîn xwedî girîngiyeke tay­bet e ji ber du sede­man, yekemîn girê­dayî rewşa heyî ya van mehên dawî ye: xurt­bû­na şer û pevçû­nan li dijî Dewle­ta Îslamî û komên “rik­ber” li Sûrî- ev şerên ku bi awayekî raste rast an ne rast e rast hemû welatên herêmê beş­darê dib­in, û bi awayekî pratîkî hemû hêzên mezin. Hikûmeta Erdo­gan li Turkiyê dest bi qirkirineke hov­ane li dijî kur­dan û hêzên demo­qratîk kiriye. Ev perçeya ji cîhanê ketiye rewşeke pir metirsî­dar û tenê mirov dikare rewşa wê hevrûyî rewşa beriya sed­salekê, tevî zincîrên sos­ret ên komku­jiyan û felake­tan. Her hêzêk, mezin an herêmî, hewil­dide îro, weke dema berê, ku kevirê şeşren­ga xwe pêşve­bibe û bi gava piştî wê re mijûl dibe, û miletên sivîl ji nûve dikevin nava rewşeke trajîk.

Yekîtiya Ewro­paya ku piştî dawiya şerê cîhanê ya duyemîn hat­i­bû damezrandin, ji bona bidawîki­ri­na qon­axa doje­hî ji şerên ser xak û der­do­ra wê, ne amade ye, dema ew xwe bi xwe dixapîne di hin lihevkiri­nan de(peymana bi Turkiyê re weke mînak) ya ku nîşand dide heya kîjan astê siyaset û rêgezên wê yên bedew ji rê der­ke­tine. Weke nîşane vê înê dîsa, dax­u­ayaniya Kin­seya Ewro­payê bi awayekî fer­mî dide tekez kirin ku ” Turkiyê maf­dar bû dema daxwaza rewşa awart e kiriye, lê belê tenê hel­west­ên di vê çarçoveyê de hatine standin hinekî sert bûn” Erdo­gan jî ji vê dax­uyaniya han veciniqî. Heger Komîsy­oneke bilind ji pis­po­ran “Komîsy­ona Venîsê” xwedî bir­yareke bêwate di vê astê de be di dema ku li Turkiyê bi hezaran ji rik­ber­an tên girtin-kar­mend, par­lementer, şaredar, roj­namevan, doz­ga- û hemû mediyayên ser­bixwe tên qedex­ekirin, ev dide nîşan­dan heya kîjan astê Ewropa şiyana xwe di bertek­dayîn û birêve­bir­inê di rewşa kirîzê de win­da kiriye. Di berde­wamiya kon­fer­ansa Brûk­selê de, tevî vê yekê lêgerî­na aştiyeke lezgîn û meyînde ji bona herêmê, mijara binge­hîn a gotûbê­jan bû.

Kîjan aşîtî ji bo Rojhilata-Navîn?

Metîn Rhawî, nûn­erê civa­ka suryanî li Ewro­payê, dest bi veg­oti­na pêkenokê kir. Ew li Mûsilê, ji jen­eralekî kurd dipirse çima pêşmerge û hêzên îraqî ewqas dem der­baskirin ji bona rizgeki­ri­na bajêr. Jên­er­al dikene û bersivê dide û dibê­je ku beriya her­tiştî divê lihevhatineke siyasî di navbera hemû aliyan de çêbibe û bir­yar were standin der­barê şêwaza jiy­na hevbeş piştî şer. “Hema piştî pey­daki­ri­na lihevkirinekê” ew dibê­je, “emê çarseriyeke leşk­erî ji bona riz­garki­ri­na Mûsilê bi lez bibînin”.

Ji bo piraniya beş­dar­vanan, ev çare­serî nikare tenê bi riya pey­maneke nû di navbera hêzên mezin ên cîhanî de der­bas­bibe ku wê dîsa dest bi perçekirineke din ji herêmê re bikin hel­bet li gorî berjew­endiyên xwe yên tay­bet. Cîhan tevahî di serê wê de pey­mana bi nav û deng a Saykês –Pîko heye- ev pey­mana ku bi awayekî veşartî di navbera fran­sî û birî­taniyan de hate goftûgû kirin di demeke ku hîna pevçûnên Cen­ga Cîhanî ya Yekemîn dibûn sede­ma felaketan(1916), û bûn sede­ma perçeki­ri­na empara­toriya osmanî û parveki­ri­na tevahiya Rojhi­la­ta-Navîn ji herêmên kon­trolkirî ji bo ximeta berjew­endiyê hêzên rojavayî, hema piştî bidawîbû­na şer.

Li gorî Sal­ih Mus­lim, hevserokê PYD’ya Roja­va, divê mirov ji man­tiqa Netew-Dewle­ta ku ji bona tîpeke milet hatiye veqe­tandin derkeve. Ev kon­sep­ta Erdo­gan e ya ku pêkhateya kurd û civakên din li Turkiyê înkardike ye. Mus­lim weke mînak mod­êla niha li Kur­dis­tana Sûrî hatiye rûniş­tandin nîşan­dide” ev mod­êl ne tenê ” ji bona gelê kurd e, lê berova­jî vê yekê” ji bona êzîdiyan, ermeniyan, turk­me­nan, suryaniyan e, ên ku di rastiyê di nava hevsen­giyekê de ne, di nava herêmeke aloz de ku hemû pêkhate rûbrûyî gefên berde­wam in.

Rojava, modêleke divê were şopandin

Em kêm axafti­nan der­barê vê herê­ma ku dikeve dilê qazana germ a Rojhi­la­ta-Navîn dib­hîsin, ev herê­ma ku xwe­seriya xwe raga­handiye, ji hemû aliyan ve bi hêzên tun­drew hatiye dor­pêçkirin. Lê tevî vê yekê, bi nerî­na hemû çavdêran û aktorên siyasî yên beş­darî Kon­fer­ansa navnetewî bûne, rêve­berî û makanîz­ma pêkanî­na wê dikare weke mod­êl were bikaranîn ji bona sazki­ri­na rêx­istineke nû ji herêmê re. Em bi bîra xwe bînin ku Roja­va herêmeke dikeve bakurê Sûriyê û piraniya nişte­ci­hên wê kurd in. Xwedî sînor bi Turkiyê re, xwe­seriya bi înîsy­atî­fa PYD, li gel lihevkirineke bi par­tiyên din ên ereb, kurd, aşûrî da raha­gandin. Ji sala 2012’an de, piştî demeke kurt ji dest­pêki­ri­na şerê sivîl li Sûriyê, milîsên kurd Kur­dis­tana Sûriyê xisitin bin kon­tro­la xwe. Kobanê bû bajarê sem­bol a berxwedana kur­dan di vê herêmê de. Kob­naê ji aliyê Dewle­ta Îslamî ve di tîrme­ha 2014’an de hat­i­bû dagirkirin, û di çileya 2015’an ji aliyê YPG ve piştî pevçûnên giran hate azadkirin.

Li Roja­va, hiwildan hatin kirin ji bona guherti­na zih­niyetê”, Sal­ih Mus­lim şîrovedike, “Divê em ji bilî îmaratan, xîlafe­tan, û empara­toriyan tiştin din avabikin. Pro­jeya me, kon­fed­er­alîz­ma demo­qratîk e, nenavendî û layîk e ji bona hemû kesan” ev yek jî li gorî wî wê Roja­va bike perçeyek ji Sûriyê. “çare­serî, fed­er­alîzm e”, ger ne wisa be wê “Sûrî were perçekirin”.

Metîn Rhawî, endamê kêm­netewê aramî û xiris­tiyan li tevahî Rojhi­la­ta-Jêrîn e û bi xwe jî ji bakurê Sûrî ye, heman nerînê parvedike. Ew dibê­je ku tiş­ta ku niha li Roja­va pêşdikeve mod­êleke divê were şopandin lê ne tenê li Sûriyê. “Hêzên tarî li Rojhi­la­ta-Navîn belavbûne ku bûne sede­ma kuşt­inû miri­na bi hezaran ji pen­ber­an”. Divê hemû kêm­netew bi hevre bixebitin. Di dema niha de, ev kêm­netew ji aliyê Daêşê ve tên qirkirin, û desthi­lat­darên siyasî jî sûdê ji wan digirin ji bona xurtki­ri­na hebû­na xwe. Ez bi xwe aşûrî, kaldanî, suryanî me, ezê pir astengiyan bikşîn­im bi Turkiyê re, û her­wi­ha bi welatên ereb re. Divê şêwazeke hikûme­tekê were pey­dakirin ku der­fetê bide hemû pêkhateyan, olan, zimanan bi hevre jiyan bikin di bin siya sîste­meke fed­er­al de”. Ew bi vî rengî pêdediçe:” Têrê nake ku em rêjîmekê hilweşînin, divê ji milet were pirskirin ew dixwazin çawa jiyan­bikin. Bi hevre çareyekê bibînin ji bona rawe­s­tand­i­na şer”.

Johans D Jong(Tevgera siyasî ya xiris­tiyan a ewropî) parasti­na heman nerînê dike:“Rojava çavên min vekirin”, ” tiş­ta ku min li wir dîtiye bêhempa ye”. li gorî wî, cureyên cuda ji “vê çan­da azadiyê” hene, di heman demê de, azadiya jinan û wekhe­viya bi mêran re, azadiya olî, azadiyên demo­qratîk, li gel û di navbera yên din de, par­lemeneke hilbi­jartî ku di nava wê de hemû pêkhate û civak tên tem­sîlkirin. Ew bi tay­bet li ser xala wekhe­viya jin û mêran tekez dike. “Azadiya jinan wê dawiyê li çan­da ser­w­eriyê û çawsand­inê bîne”, wiha şîroveya xwe didomîne:” Ji ber ku azadiya jinan û kêm­netewên di heman berge­hê re der­bas­dibe, azadiya ji bona hemûyan”. Zan­yarê emerîkî Mîkayêl Rûbin ji nava tiştên ku bala wî kişan­dine li Roja­va û yên dib­in mijara ser­bilindiyê”, azadiya olî ye. Xuyaye ku ev tecrubeya yekemîn ji “kon­fed­er­alîz­ma demo­qraîk”, a ku ji aliyê lîderê PKK’ê Abdul­lah Ocalan ve hatiye tey­orîzekirin, li gorî hin çavdêrên navnetewî ve, dest bi qezencki­ri­na pileyan li ser qadê kiriye.

Azadkirina Ocalan

Azadiya Ocalan, ji bilî aliyê wê yê mirovî, li gorî beş­dar­vanan weke mer­ca ne tenê ji bona veg­era Turkiyê ser riya demo­qar­siyê, lê belê rêkûpêki­ri­na siyasî ji pirs­girê­ka kur­dî re tê xuyakirin. ” Abdul­lah Ocalan ji aliyê bi mily­onan kur­dan ve weke nûn­erê wan tê dîtin”, Sîmon Dûben bi bîr tîne, rêve­berê navnetewî yê sendîkaya kark­erên beşa weşand­inê li Birî­taniya ye, ew wiha pêde diçe û dibê­je ku diviya bû nehat­i­ba ji bîrkirin ku “goftû­goyên pêva­joya aşîtiyê dest­pêbibûn, di bin bana Nor­wêcê de, dema hikûmeta turk bir­yara rawe­s­tand­i­na wan da”, beriya girti­na Ocalan û avêti­na wî zîn­danê, ev bû 18 sal in. “çawa niha wê goftû­goya çare­serkirineke gîştî were kirin dema ku goftû­gosazê serke di zîn­danê de ye û nikare bile hevdîti­nan bi parêz­erên xwe bike. Divê cihekî fer­eh bidin Ocalan, tenê bi vî rengî mirov dikare der­man peydabike. “.

Ev bû bi salan e ku Ocalan li çareyeke aştiyane digere”, Zûbeyr Aydar, endamê KNK bibîrdixe, ji aliyekî din ve ban­ga hiş­yarbû­na lezgîn di mijara çarenûsa lîderê PKK’ê de dike, di çarçoveya tundîtiya ku Hikûmeta niha ya Erdo­gan pê tê naskirin. Sendîkayên birî­tanî di heman demê kam­paniyek dane dest­pêkirin ji bona azad­ki­ri­na Ocalan. Li gorî Pol Kenî, serokê vê kam­pa­nyayê, Ocalan di rastiyê de, “klî­ta çare­seriya aştiyane li Turkiyê ye (….) rêz ji wî re tê girtin û ew dikare gelê kurd li der­do­ra van daxwazên demo­qratîk ji bona aştiyê bike yek”.

Mer­cê din, li se ras­ta navnetewî, ew e derx­isti­na PKK ji lîsteya komên terorîst ku ji aliyê Turkiyê, Yekîtiya Ewropa û Emerîkayê ve di lîsteyê de hatiye bicihkirin. Ji ber ku weke çawa gelek amadekaran bûyrên di navbera 1984 heya 1998’an de di navbera Turkiyê û PKK’ê de rûdane dest­nîşankirine, ew şereke, ne terorîzm e. Li gorî Mîkayêl Rûbin, “piştî gelek salên jihev­ne­naskir­inê, êdî gerastêrk xwe xwardikin.” Li gorî zan­yar, niha divê kurd hewil­bidin ku bi Ewropa û Emerî­ka bidin pejrandin ku ji bona pirs­girê­ka kurd hin gavan bavêjin. ” dane pejran­d­i­na ne tenê aliyê çep, lê belê rast­girên siyasî jî”.

Turquie, Proche-Orient : des pistes pour en sortir
Çavkanî: Rojnameya Lûmanîtê | Jan Jak Rêjîbyê, 10-12-2016
Werger ji fransî: NGW-Gulîstan Sîdo

Pho­to : Ron­ahi TV 11-12-2016


Traductions & rédaction par Kedistan. | Vous pouvez utiliser, partager les articles et les traductions de Kedistan en précisant la source et en ajoutant un lien afin de respecter le travail des auteur(e)s et traductrices/teurs. Merci.
Kedistan’ın tüm yayınlarını, yazar ve çevirmenlerin emeğine saygı göstererek, kaynak ve link vererek paylaşabilirisiniz. Teşekkürler.
Kerema xwe dema hun nivîsên Kedistanê parve dikin, ji bo rêzgirtina maf û keda nivîskar û wergêr, lînk û navê malperê wek çavkanî diyar bikin. Spas
Auteur(e) invité(e)
Auteur(e)s Invité(e)s
AmiEs con­tributri­ces, con­tribu­teurs tra­ver­sant les pages de Kedis­tan, occa­sion­nelle­ment ou régulièrement…