Turkiyê herî dawî dabû xuyakirin ku ew ê hebû­na xwe li Sûrî xur­tir bike, nemaze wê hilweşan­d­i­na rêjî­ma Başar El Esed weke armanc destnîşankiribû.

Ev înîsy­atîfên dikevin xizmeta berjew­endiya pro­jeyeke empêryal û osmanî – nû û her­wi­ha îslamiyek-neteweper­est-pan­turk xwedî daxwazên wêrek û bilind.

Panturkîzm: an turkîzm: bi xwe îdolojiyeke neteweperest e ku di sedsala XIX’an de ji dayîk bû, armanca xwe jî ew e xurtkirina pêwendiyan di navbera gelên bi turkî diaxivin, wan berve avakirina yekîtiyekê di nava dewletekê de bibin, îdolojî di hin aliyan de nêzî îdolojiya Tûranîzmê ye.

Stratejiya Erdogan: Di navbera îslamîzma osmaniya-nû û panturkîzmê de

Turkiyê herî dawî dabû xuyakirin ku ew ê hebû­na xwe li Sûrî xur­tir bike, nemaze wê hilweşan­d­i­na rêjî­ma Başar El Esed weke armanc dest­nîşankiribû. Ev dax­uyanî li xweşiya Moskoyê neçû û wer xuyaya ku ne li gorî ara­mancên rastî yên dewletên rojavayî ye, û her­wi­ha ne li gorî Tehranê an kur­dên Sûriyê ye. Divê ev gotin li ser derewên sul­tanê nû werin zêdekirin-yê ku dixwaze bala hilbi­jêrên îslamî yên turk û sunî di tevahiya cîhanê de bikşîne ser xwe-tu rastiyeke jêyosiyasî ya van goti­nan tune ye, ji ber sul­tanê nû Erdo­gan dizane ku hêviyên wî di hilweşan­d­i­na Başar de wê rastî ner­azîbû­na Rûsya were, ya ku herî dawî di 1 vê mehê ew vexwendibû ku veg­er hişê xwe.

Di rastiyê de, pişt­giriya sul­tanê nû ji hemû berge­han ve ji tevger û hêzên îslamî yên sunî di herêmê de(Hamasa Filastînî, îslamîstên Fecir Lîbya, rik­brên birayên musil­man û cîhadîstên sûrî yên girê­dayî Fatih El Şamê ne û Ahrar El Şam, Mûrad Sul­tan, Nûr El Dîn Zenkî, …) dike­vi xizmeta pro­jeya emperyalî-osmanî ya nû ya ku li ser du aliyên nas­nameyî û jêyosiyasî bi hêz dilîze: osman­îz­ma nû û panîs­lamîz­ma sunî ji aliyekî ve, û pan­turk­sîzmê an pan­toranîzmê, du pro­jeyên ku Ataturk bi hiş­mendiya xwe ya jêyos­trate­jîk li dijî wan derdiket lê yên ku par­tiya ser desthi­lat­dariyê AKP xis­tine nava dilê strate­jiya xwe ya netewî û herêmî ji bona berfehki­ri­na kûr­bû­na xwe ya stratejîk.

Panturkîzm an pantûranîzma yekirin û berferhkirinê

Em bi bîra xwe bînin ku serok Erdo­gan di tu boneyan de di axaft­inên xwe yên yekirin û berfehkir­inê de ji bîr­nake ku derbarê“sînorên dilê Turkiyê” û “perçeyên giyana turk-osmanî” de biax­ive, hel­bet ew bi awayekî girtî behsa gîştî herêmên kevin ên empara­toriya osmanî ya dagirk­er dike, di nava wan de her­wi­ha herêmên ere­ba jî. Di vê çarçoveyê de, Erdo­gan gelek destek û pişt­giriyeke mezin a lojîstîkî dide hej­mareke mezin ji milîsên bi turkî diax­ivin li Îraqê û li bakurê Sûriyê, artêşa turk bi awayekî rast rast li wir e li gel bin­pêki­ri­na ser­w­eriya desthi­lat­dariyên rewa yên li ser erdê yên heyî yên ku hin hêz(Îran, Rûsiya,Îraq li Îraqê û li Sûriyê) vexwendin lê Turkiyê ne di nava wan de ye, Turkiyê bi dagrk­eriyê hate tewan­barankirin, her­wi­ha bi daxwaza ji nûve pênaseki­ri­na sînorên sala 1920’an di bin navê parasti­na “kêm­netewên turk­fon”, weke çawa ev yeke bi awayekî dra­matîk li Qib­risê pêkhat, ku Turkiyê 37% ji xaka wê dagirkiriye ji dema operasy­ona Atîla ya sala 1974’an de di bin buhaneya lihawarçû­na “kêm­netewên turko­fon ên dihatin îşkencekirin”.

Li Sûriyê, buhaneya Erdo­gan ew e şerê “terorîstên kur­dan” kirine (bêtirî Daêşê an El Qayîdeyê) û parasti­na turk­menên li Sûriyê bike, ji bona bicihki­ri­na herêmeke bi ewle û bi sînorkirî û hel­bet wê bi daxwaza Rûsya pêşkêşî Erdo­gan were kirin( ji ber vê yekê em dil­ner­miya ji nişkêve yê sulatn li bermaberî Pûtîn ji havî­na 2016’an de), ji ber ku artêşa rûsî “hemû” ezmanê sûrî bidestx­is­tiye. Erdo­gan hel­bet dixwaze ku heya bi Babê û Raqayê ve biçe, bi tay­bet ji bona rê li pêşiya yeki­ri­na herêmên kur­dan bigire. Arman­ca xwe ya sereke ya herêmî ew e bisînorki­ri­na hêviyên PKK li Turkiyê û li Sûrî ye û rê li pêşiya berfehki­ri­na herêmên ban­dorkirî ji aliyê kur­dan ve li rojavayî Firatê bigire, nemaze li gel herêmeke tam­pon nêzî-turk li bakurê Sûrî yak u heyanî herêmên turk­fon li Îraqê berde­wamdike. Piştî deng­dayî­na erênî li Par­leme­na turk, 2 cot­meha 2016’an, ji bona berde­wamki­ri­na dest­wer­dana leşk­erî li Îraqê û Sûrî, artêşa turk komên xwe li ser sînorên îraqî komdike(herêma Silopî) û perçeyek li bakurê Sûrî bi pişt­giriyeke herêmî yên milîsên turk­men dagirkiriye, Turkiyê di heman demê de şerê kur­dan û xiris­tiyanên ermenî dike.
Enqera bê rawes­t­an bi mehane êrîşî YPG dike, baskê leşk­erî ya PYD yê girê­dayî PKK ye. Tê zanîn ku YPG jî dendi­ka sereke ya Hêzên Sûriya Demo­qratîk e, ku di nava xwe de komên şer­vanên ereb, kurd, û xiris­tiyan dihewîne, ev hêz ji aliyê hêzên rojavayî ve li dijî cîhadiyan tên destekirin, ev bi zelalî tê wateya ku Turkiyê li aliyê îslamîstên-jîhadî yên Sûrî ye û dijminê xwe yê sereke hêza ku bi tundî li dijî van cîhadiyan li berxwe­didin ne…
Ji bilî Rojhi­la­ta-Jêrîn, hebûneke xurt a Turkiya pan­tukîz­ma-nû li herê­ma Xîngjiyang(an Turk­istana rojhi­lat ya berê), Turkiyê bi şêwezeke raste rast an bi riya rêx­istinên îslamî pişt­giriyê dide komên ser­hildêr ên Wîgûrên turk­fon ên li dijî Bêkînê şerdikin.

Weke çawa li Qib­risa bakur, li Koso­vo, li Albaniya, li Bulxariya an li Bosna û li Sûrî û Îraqê, serokê yekirin û berferhkir­inê Erdo­gan gelek xîtab anîn ziman ku di wan de gelê wîgûr hevrûyî “bapîrên ji heman Dewle­ta Turk-musul­man in” û bêtirî wê ew weke “bapîrên gelê turk” dane naskirin. Di xîtabeke xwe ya bi nav û deng de, Erdo­gan bi wêrekî bû sede­ma hêrski­ri­na Çînê, “Turk­istan ne tenê mala gelê turk e, lê belê di heman demê de ew dergûşa dîrok, şaris­tanî û çan­da turk e. Şehîdên Turk­istana rojhi­lat şehîdên me ne”

Sul­tanê-nû di heman demê de gihaşte wê asta ku pas­porên turk bide wîgûrên ku dixwazin werin Turkiyê. Servîsên turk wê demê ewê riya wan birayên turko­fon birêx­istin­bike ji bal­afirge­hên turkî heyanî Sûrî bi der­bas­bû­na di ser herê­ma ser sînorê Idlibê, ji bona bihêzki­ri­na hej­mara “şer­vanên turk” li hem­berî kur­dan. Li gorî servîsên veşartî ên alman BND, “50 000 turkên wîgûr bi pas­porên sexte bi riya Tay­landê û Malîziyayê hatin Turkiyê û piştre ketin Sûrî pistî der­baski­ri­na rojekê li Îstan­bolê” . Par­tiya îslamîk a Turk­istanê (TIP, tevgereke îslamî turko­fon­wîgûr e ji aliyê Enqer­ayê ve tê destek kirin) yek ji tevgerên wîgûr ên bi nav û deng e ku cîhadê li Sûriyê dike. Hevkariya wê bi El Qayîdeyê re vedi­gere sala 2013’an, dema lihevkirinek bi Eniya El Nos­ra re danî(ango Fatih El Şam, Qayîdeya Sûrî). Ji bona em vê rastiya îslamî-terorîst “pan­turk­sîs” ji nêz ve nas­bikin, tenê biçin Islam Awazî temşe­bikin, ango Naven­da mediy­atîk a TIP’ê yak u gelek vîdoy­ayan di bin slo­gana “bange­waziya xetên pêşîn ên cîhadê“belavdike, ev vîdyo “serkeft­inên” cîhadiyên TIP nîşan­dide. Mînak, di 22 tîrme­ha 2016’an de, TIP vîdy­oyek bi navê “hêviya min” belavkir, pes­na wêrekiyên şer ên wîgûriyan li Sûrî dide. TIP gun­dekî Idlibê bi navê Zen­baqî bi tevahiya dagirkirine, niha bi qasî 3600 wîgorî li wir bicihbûne.

Piştgiriya ji îslama radîkal re û stratejiya “osmaniya-nû” ya SultanErdogan

Li gorî servîsên rojavayî û rûs, ji dest­pê­ka şerê sivîl a sûrî, ne tenê Enqera destekê dide Daêş û El Qeyî­dayê li Sûrî, lê belê hemû komên îslamî sunî yên radîkal û terorîst, di nava wan de Hamas û milîsên Qayîdeyê yên li Hele­bê çalak in. Di rastiyê de, Turkiyê tev Qatar û Ere­biye Sawodî, “plat­formeke navendî” sazkirine ji bona berjew­endiya tevgerên îslamî-terorîst di herêmê de. Ji bilî birayên musul­man ên şer dikin û yên di bin banê milîsên cuda cuda kom­bûne û her­wi­ha li Misirê, Lîbya, Gaza, û Sûriyê pir çalak in, milîsên girê­dayî El Qayîdeyê ku Turkiyê ve û rêx­istinên îslamîst nêzî hikûmetê deste­ka wan dikin, wan jî ji aliyê xwe ve pişt­giriya “cîhadiyên” sunî yên turk­fon wîgûrên çînî kirin, ewên ku di kam­pên per­w­erdekir­inê de der­bas­bûn çi li Afganîs­tanê çi li Sûriyê. Bi riya deste­ka girseyî ku ji Artêşa Sûrî ya Azad re tê pêşkêşkirin ya qaşo tem­sîla rik­berên “nerm” ên sunî dike, lê di rastiyê ji aliyê îslamîstên birayên musul­man tên kon­tr­lkirin ku tu cud­ahiya wan bi Daêşê re tune ye. Dewle­ta turk gelek kes di nava Daêşê de erk­dar kirin û piştre komên El Qeyî­dayê yên Lîbî,erebî, çeçenî, afganî, ewropî berve Sûriyê ve şandin. Bi razîbû­na emerîkayê, Turkî endama NATO’yê û kirîvê cîhanî nû ya birayên musul­man bi awayekî berfeh Artêşa Azad û komên din ên dij-Esed li Sûrî kirin lîs­tok. Weke Jab­hat El Nos­ra, eniya îslamî, Jayîş al Fatih, Nûr El Dîn El Zenkî û Ehrar El Şam. Bêtirî wê hîna li Sûrî em rastî komên turk­menên Mûrad Sul­tan, komên c^^ihadî“turkfo” wîgûrên par­tiya TIP ku “Emîrê” wan Abd El Haqê Turk­istanî yê bi navê û deng e. Serokên şer ên TIP li Sûrî( Ebû Riyad- El Turk­istanî, Îbrahîm Man­sûr) fişar û çewsand­inê li Îdlibê pêktînin.

Ji dest­pê­ka şerê sivîl a sûrî û dîsa jî di dest­pê­ka “buhara ere­ban” de, bi lez veg­uherî ” zivis­tana îslamî”, strate­jiya osmanî ya nû ya Enqer­ayê arman­ca wê ew bû fînansekirin, amadekirin, bi çekirin û desteki­ri­na siyasî, li aliyê dewletên petrol-gazê Qiraliyetên Ken­davê bû, piraniya hêzên îslamî yên radîkal ên ku li Sûrî şerdikin dixwazin rêjîmê hilweşînin, ev daxwaz jî ji aliyê rojavayîyên atlantîkê ve tê destekirin. Fînanseki­ri­na “sêparî” berve Turkiyê ve hate birêkirin bi riya kome­leya Mûlt(bajarokeke li rojhi­latî bajarê Kan a Fransayê ye” ya “Mirovî” ya îslamî ya turkî û ereb ku lingên xwe li wir hene, piştre bi riya rayadarên turk bi xwe û rêx­istinên yekir­inê yên parahikûmetî.

Di cîhana ere­bî de, Enqera weke aliyekî ku tenê pişt­girî daye îsla­ma radîkal: deste­ka Hamasê bi awayekî xurt hate kirin, heya gihaşte asteke ku gengeşeyek mezin bi Îsrayîl re çêkir. Enqera têk­iliyên xwe xirabûn bi hemû hevkarên xwe yên kevin re: rejî­ma sûrî, hêzên lîbî-qazafî yên jen­er­al Haf­tar, ku Enqera niha şerê wan dike bi danî­na destê ji birayên musul­man re; rêjî­ma îraqî ya şîyî, ya ku dest­wer­dana turk ji axa îraqî re şer­mezarkiriye, em Misirê jî ji bîr nekin, Erdo­gan bi dil û can serokê berê Mohamed Morsî destek kir, ev yek jî bû sede­ma sar­bû­na di têk­iliya bi rejî­ma neteweper­est a marêşal El Sîsî re, ya ku şerê birayên musul­man ên Turkiya osmanî pişt­girî dida wan dikir. Li Turkiyê bi xwe jî, xwepêşan­danên îslamiyên nêzî Morsî, ku AKP’ya Erdo­gan destek dida wan, pir gire­seyî bûn, bi tay­bet di dema êrîşên hêzên asayîşa mis­rî ser dagirk­erên Qada Qahîrayê.

Mirina tekez a Turkiya layîk-kemalîst

Piştî hewil­dana dar­beyê li dijî desthi­lat­dariya AKP, qon­ax­eke nû di rêjider­keti­na” neteweper­estî-îslamî” û stemkarî a serok Erdo­gan hate der­baskirin, di bin buhaneya hilki­ri­na nexweşiya dar­beyê ku qaşo ji aliyê “kom­plogerên tevgera îslamî ya nerm a Fethul­lah Gûlen; Xizmet) ve hatiye kirin, Sul­tanê nû dest bi qoanaxa bilind kir, ji hemû aliyan ve dest bi tes­fiyekir­inê kir, dest bi pêva­joya dêka­malîzmê kir, û kir­yarên dîk­tarorî-îslamîst li welatê Ataturk kir, û ramanên kemalî-layîk niha weke guneh tên dîtin. Ev yek hatin kirin di bin navê demo­qrasiyê de ku her­tim Erdo­gan di der­barê wê de dabû xuaykirin “ew amûreke, trim­bêleke ku me kengî xwast û li kîjan rawest­ge­hê em dikarin bidin rawe­s­tandin” bi arman­ca gihaşti­na arman­ca bilin a îslamîzakirinê.

Ji sala 2008’an, rêjider­keti­na dij-rojavayî, desthi­lat­dar û radîkal a sul­tanê nû pir zelal e. Ev tişt ji dema avaki­ri­na AKP ê ve di sala 1999’an de dihat xuyakirin û her­wi­ha di ramanên kûr û xuaya de yê Erdo­gan ji sala 1980’yî de, lê belê welatên rojavayî û b tay­bet Yekîtiya Ewropa xwastin xwe bixopînin û baw­eriya xwe bi Turkiyeke îslamî-demo­qrat anîn.

Ji wê demê de, Turkiya osmanî –nû a Erdo­gan, ku cilên par­tiya AKP’ê li xwe kirine, ku ji Mil­li Goruş der­ketiye, dest bi şerekî gîştî li dijî hemû astengiyên li dijberî desthi­lat­dariya nû ya îslamî ya osmanî kir. 60 000 turk ji dar­beyê ziyan dîtin, bêtirî 3000 dad­mend ji karê wan hatin rawe­s­tandin an avêtin, 15000 kes gûman li ser wan hene hatin binçavkirin, bêtirî sed jen­er­alî hatin binçavkirin, û lêpirsîn der­barê wan de tên kirin, gelek efs­er û leşk­er dar­bekar hatin avêtin zîn­danan, îşkencekirin û ji parêz­er û mal­batên wan hatin birîn. Bi hezaran mamosteyên dibis­tanan û zanînge­han, tekoşerên tevgera Gulen, ên nêzî-kur­dan, pêşverû an kemalîst bûn qur­bana van paqijkiri­nan û van rawe­s­tand­inên bê ser û ber. Di dawî de, di dema ku çape­meniya rojavayî bê rawes­t­an Rûsyaya Pûtîn bi “sûcên dijî mirovahiyê” tewan­bardike ji ber bom­bar­do­manên li ser taxên cîhadiyan li Hele­bê, rexneyên welatên NATO’yê pir şermok in di mijara Kur­dis­tana turkî de, ku bi hov­ane hate bombekirin ji aliyê artêşa turk ve, piştre xistin bin qedex­eki­ri­na der­keti­na kolanan û her­wi­ha fişarên bede­wam di gel pişt­guhki­ri­na temamî û gîştî.

Di rastiyê de, xuyaye îro tu astengî li hem­ber pêşveçû­na AKP û sulat­nê nu tune ye-piştî ku hemû hilbi­jartin bidestx­istin ji sala 2002’an ve û bû pis­porê hunera dêmago­jiya gelêrî- ew hêdî hêdî sulatenekî-nû rast, hem­tayekî ji Ataturk re, Erdo­gan her­sê ramanên wî yên siyasî yên mezin xis­tine lêpirsînê: nepe­jran­d­i­na osman­îz­ma nû, pan­turk­sîzm û îsla­ma siyasî. Turkiyê wê tu carî ne weke berê be. Ew bûye empara­toriyeke herêmî osmanî ku hes­ti­yariyekî mezin ji veg­era Xîlafe­ta îslamî re nîşan­dide ya ku ji aliyê “Ataturkê bi Xwedê ne baw­er” ve hate hilweşandin.

Hel­bet, ev yek nabe asteng ku em bi Turkiyê re têk­iliyên aborî û diplo­masî deyînin, lê belê tenê di bin yek şert û mer­cî de, rêz­girti­na du rêgezên jêyosi­aysî: ew ne xwdî heman dijmi­nan û dostan e û di encamê de heman berjew­endiyên ku dewletên ewropî ne; ew rêzê ji dewletên lewaz û yên ne ser­w­er re nagire. Weke pay­tex­tên sereke yên Yekîtiya Ewro­payê. Ew parêz­erê siyase­ta rewşa heyî ye, ew rêz­girt­inê û naskir­inê ji pêwendiyên hêzê re dike, weke çawa Pûtîn dest­nîşan kiriye.

Stûxarki­ri­na ji şan­taj û sorkir­inên gefkar Erdo­gan wê tenê bi xwe re “hêr­sa wî” û biçîbû­na wî ji dest­wer­danan re mezin û gur­bike. Dema mirov ji wî re hin sîno­ran dide xêzkirin, ev yekê wî neçar dike ku ew rêzê ji berjew­endî û nirxên me re bike, nemaze li ba me, ew bi awayekî azad di nava civakên turk-musul­man ên weke lîs­tok tên amadekirin hes­tekî civakper­est diparêze û ev hest dijmi­natiya mijara xwetevlîki­ri­na civakên me dike û ev yek jî awayeke ji bin­pêki­ri­na nirxên welatên me yên ser­w­er e..

Alêk­sandir Dêl Val: jêy­opolî­tolog û cer­bandin­nîvîskarekî fran­sî-îtalî ye. Edî­torê berê ya (France Soir, II Lîbêral, ), lêkolî­vanek girê­dayî CPFA (naven­da biyaniyan û siyase­ta derve). Gelek cer­bandin li ser Fransa, Îtalya nivîsandiye der­barê qels­bû­na demo­qrasiyan, şerên li Balqanê, îslamîzm, Turkiyê, çewsan­d­i­na xiris­tiyanan, Sûrî û terorîzmê.

La stratégie d’Erdogan : entre islamisme néo-ottoman et panturquisme
Atlantîko | Alêk­san­dr Dêl Val, 2-12-2016

Werg­er ji fran­sî: NGW-Gulîs­tan Sîdo


Traductions & rédaction par Kedistan. | Vous pouvez utiliser, partager les articles et les traductions de Kedistan en précisant la source et en ajoutant un lien afin de respecter le travail des auteur(e)s et traductrices/teurs. Merci.
Kedistan’ın tüm yayınlarını, yazar ve çevirmenlerin emeğine saygı göstererek, kaynak ve link vererek paylaşabilirisiniz. Teşekkürler.
Kerema xwe dema hun nivîsên Kedistanê parve dikin, ji bo rêzgirtina maf û keda nivîskar û wergêr, lînk û navê malperê wek çavkanî diyar bikin. Spas
Auteur(e) invité(e)
Auteur(e)s Invité(e)s
AmiEs con­tributri­ces, con­tribu­teurs tra­ver­sant les pages de Kedis­tan, occa­sion­nelle­ment ou régulièrement…